Doświadczenie biegłego sądowego kilku kadencji pokazało mi, jak częstym problemem jest ustalenie technicznej podstawy realizacji inwestycji budowlanych. Nie budzi mojego zdziwienia niska znajomość prawa budowlanego wśród prawników, sędziów, prokuratorów lub inwestorów dysponujących zasobami finansowymi, lecz niezwiązanych zawodowo z budownictwem. Niepokój musi jednak rodzić się wówczas, kiedy z ust inżynierów słuchać, że „podstawą realizacji budowy jest projekt wykonawczy”, a „projekt budowlany służy wyłącznie dla uzyskania pozwolenia na budowę i jego zakres jest bardzo ograniczony”. To dowód, że znajomość podstawowej ustawy inżyniera budownictwa jest niestety znikoma, szczególnie wśród młodszej kadry naszego zawodu.

Ustawa prawo budowlane wprost zawiera definicje podstawowe:

• dokumentacja budowy - należy przez to rozumieć pozwolenie na budowę wraz z załączonym projektem budowlanym, dziennik budowy, protokoły odbiorów częściowych i końcowych, w miarę potrzeby, rysunki i opisy służące realizacji obiektu, operaty geodezyjne i książkę obmiarów,  a w przypadku realizacji obiektów metodą montażu - także dziennik montażu; [art. 3 pkt. 13]
• dokumentacja powykonawcza - należy przez to rozumieć dokumentację budowy z naniesionymi zmianami dokonanymi w toku wykonywania robót oraz geodezyjnymi pomiarami powykonawczymi; [art. 3 pkt. 14].
• dokumentacja techniczna pojawia się w ustawie prawo budowlane wyłącznie w art. 20 ust. 1 pkt. 3 lit.a), w kontekście obowiązków projektanta dla spełnienia wymagań określonych w art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o wyrobach budowlanych, a więc dla wyrobów zaprojektowanych jednostkowo, wyłącznie dla obiektu stanowiącego przedmiot opracowania.

W treści całej ustawy prawo budowlane oraz w przepisach wykonawczych do tej ustawy nigdzie  i w żadnej formie nie występują pojęcia dokumentacji projektowej lub projektów wykonawczych.

Projekt budowlany

Skoro w ustawie prawo budowlane, regulującej proces „projektowania, realizacji i utrzymania” obiektu budowlanego występuje wyłącznie „projekt budowlany”, wyjaśnijmy podstawowe aspekty techniczno-prawne oraz zawartość tego opracowania.

Zgodnie z art. 5 ust. 1 ustawy prawo budowlane, obiekt budowlany wraz ze związanymi z nim urządzeniami budowlanymi należy projektować i budować w sposób określony w przepisach, w tym techniczno-budowlanych, oraz zgodnie z zasadami wiedzy technicznej, zapewniając:

1) spełnienie wymagań podstawowych dotyczących:
a)  bezpieczeństwa konstrukcji,
b)  bezpieczeństwa pożarowego,
c)  bezpieczeństwa użytkowania,
d)  odpowiednich warunków higienicznych i zdrowotnych oraz ochrony środowiska,
e)  ochrony przed hałasem i drganiami,
f)   oszczędności energii i odpowiedniej izolacyjności cieplnej przegród;

2) warunki użytkowe zgodne z przeznaczeniem obiektu, w szczególności w zakresie:
a)  zaopatrzenia w wodę i energię elektryczną oraz, odpowiednio do potrzeb, w energię cieplną i paliwa, przy założeniu efektywnego wykorzystania tych czynników,
b)  usuwania ścieków, wody opadowej i odpadów;

3) możliwość utrzymania właściwego stanu technicznego;

4) niezbędne warunki do korzystania z obiektów użyteczności publicznej i mieszkaniowego budownictwa wielorodzinnego przez osoby niepełnosprawne, w szczególności poruszające się na wózkach inwalidzkich;

5) warunki bezpieczeństwa i higieny pracy;

6) ochronę ludności, zgodnie z wymaganiami obrony cywilnej;

7) ochronę obiektów wpisanych do rejestru zabytków oraz obiektów objętych ochroną konserwatorską;

8) odpowiednie usytuowanie na działce budowlanej;

9) poszanowanie, występujących w obszarze oddziaływania obiektu, uzasadnionych interesów osób trzecich, w tym zapewnienie dostępu do drogi publicznej;

10) warunki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia osób przebywających na terenie budowy.”

Dla pełnej jasności należy wyjaśnić, że kwestia „przepisów techniczno- budowlanych”, o których mowa wyżej została rozstrzygnięta w treści art. 7 ust. 1 ustawy prawo budowlane i w interesującym nas aspekcie sprowadzona do warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać obiekty budowlane i ich usytuowanie, zawartych w rozporządzeniu ministra infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 roku. Warunki te sprecyzowane zostały na kilkudziesięciu stronach w 332 paragrafach i 3 załącznikach, w których odsyłają projektanta i wykonawcę do kilkudziesięciu norm uszczegółowiających wymagania stawiane dla obiektu.

 Skoro obiekt należy projektować w sposób zapewniający wszelkie wymagania określone w tych przepisach, to wprost oznacza, że to projekt budowlany będący jedynym projektem przywołanym                 w ustawie, jest tym właściwym zawierającym wszelkie rozwiązania gwarantujące spełnienie wymagań technicznych i tym samym musi on zawierać wszystkie elementy niezbędne do prawidłowego i bezpiecznego wykonania całej budowy.

Podstawowe wymagania dla zawartości projektu budowlanego, sformułowane zostały w treści  art. 34 ustawy prawo budowlane:

„34.1 Projekt budowlany powinien spełniać wymagania określone w decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu, …

2. Zakres i treść projektu budowlanego powinny być dostosowane do specyfiki i charakteru obiektu oraz stopnia skomplikowania robót budowlanych.

3. Projekt budowlany powinien zawierać:

       1) projekt zagospodarowania działki lub terenu…;

       2)projekt architektoniczno-budowlany, określający funkcję, formę i konstrukcję obiektu budowlanego, jego charakterystykę energetyczną i ekologiczną oraz proponowane niezbędne rozwiązania techniczne, a także materiałowe, ukazujące zasady nawiązania do otoczenia, a w stosunku do obiektów budowlanych, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 4 - również opis dostępności dla osób niepełnosprawnych”

Pojęcie „rozwiązania techniczne, a także materiałowe” należy rozumieć precyzyjnie dla określenia rodzaju materiału (np. stal, beton, drewno, szkło), dla parametrów konstrukcji obiektu lub parametrów materiału, klasy, gatunku lub grubości (np. stal St0S ø6, A-0 ø10, beton C8/10 gr. 10cm, C20/25  gr. 16 cm itd.). Dla elementów izolacyjnych będzie to wskazanie rodzaju materiału, np. papa termozgrzewalna podkładowa i nawierzchniowa, 2*folia PE gr. 0,3, płyty styropianowe EPS70-040 gr. 15 cm lub EPS100-038 gr. 10 cm, płyty polistyrenu ekstrudowanego XPS30 gr. 12 cm itd.

Na podstawie dyspozycji zawartej w treści art. 34 ust. 6 ustawy prawo budowlane, Minister Infrastruktury określił, w drodze rozporządzenia z dn. 3 lipca 2003 roku szczegółowy zakres i formę projektu budowlanego. Pomijając rozstrzygnięcia formalne w kwestii układu i zawartości opracowania, zasadnicze znaczenie dla przedmiotu niniejszej opinii ma treść Rozdziału 3 i Rozdziału 4 rozporządzenia wskazujące, że projekt budowlany „powinien zawierać zwięzły opis techniczny oraz część rysunkową” oraz precyzujące, co powinno znaleźć się w tych składnikach projektu budowlanego.

Opis techniczny powinien określać m.in.:

„§11.1.2) formę architektoniczną i funkcję obiektu budowlanego, sposób jego dostosowania do krajobrazu i otaczającej zabudowy oraz sposób spełnienia wymagań, o których mowa w art. 5 ust. 1 ustawy;

3) układ konstrukcyjny obiektu budowlanego, zastosowane schematy konstrukcyjne (statyczne), założenia przyjęte do obliczeń konstrukcji, w tym dotyczące obciążeń, oraz podstawowe wyniki tych obliczeń, a dla konstrukcji nowych, niesprawdzonych - wyniki ewentualnych badań doświadczalnych, rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe podstawowych elementów konstrukcji obiektu, kategorię geotechniczną obiektu budowlanego, warunki i sposób jego posadowienia oraz zabezpieczenia przed wpływami eksploatacji górniczej, rozwiązania konstrukcyjno-materiałowe wewnętrznych i zewnętrznych przegród budowlanych; w wypadku projektowania przebudowy, rozbudowy lub nadbudowy do opisu technicznego należy dołączyć ocenę techniczną obejmującą, w uzasadnionych wypadkach, także ocenę aktualnych warunków geologiczno-inżynierskich i stan posadowienia obiektu budowlanego;

…

7) rozwiązania zasadniczych elementów wyposażenia budowlano-instalacyjnego, zapewniające użytkowanie obiektu budowlanego zgodnie z przeznaczeniem, w szczególności instalacji i urządzeń budowlanych: sanitarnych, grzewczych, wentylacyjnych, klimatyzacyjnych, gazowych, elektrycznych, telekomunikacyjnych, piorunochronnych, a także sposób powiązania instalacji obiektu budowlanego z sieciami zewnętrznymi i punkty pomiarowe, założenia przyjęte do obliczeń instalacji oraz podstawowe wyniki tych obliczeń, z uzasadnieniem doboru, rodzaju i wielkości urządzeń budowlanych;

8) rozwiązania i sposób funkcjonowania zasadniczych urządzeń instalacji technicznych, w tym przemysłowych i ich zespołów tworzących całość techniczno-użytkową, decydującą o podstawowym przeznaczeniu obiektu budowlanego, w tym charakterystykę i odnośne parametry instalacji i urządzeń technologicznych, mających wpływ na architekturę, konstrukcję, instalacje i urządzenia techniczne związane z tym obiektem;”

Część rysunkowa z kolei powinna przedstawiać m.in.:

„1) elewacje w liczbie dostatecznej do wyjaśnienia formy architektonicznej obiektu budowlanego oraz jego wyglądu zewnętrznego ze wszystkich widocznych stron, z określeniem graficznym lub opisowym na rysunku wykończeniowych materiałów budowlanych i kolorystyki elewacji;

2) rzuty wszystkich charakterystycznych poziomów obiektu budowlanego, w tym widok dachu lub przekrycia oraz przekroje, a dla obiektu liniowego - przekroje normalne i podłużne (profile), przeprowadzone w charakterystycznych miejscach obiektu budowlanego, konieczne do przedstawienia:

1. układu funkcjonalno-przestrzennego obiektu budowlanego,
2. rozwiązań budowlano-konstrukcyjnych obiektu budowlanego i jego powiązania z podłożem oraz przyległymi obiektami budowlanymi,

…

2. Część rysunkowa, o której mowa w ust. 1, powinna być zaopatrzona w niezbędne oznaczenia graficzne i wyjaśnienia opisowe umożliwiające jednoznaczne odczytanie projektu budowlanego.”

Należy podkreślić, że na całym świecie obowiązuje ujednolicony sposób oznaczeń poszczególnych rozwiązań projektowych oraz rodzajów materiałów planowanych do realizacji przedmiotu projektu i to część rysunkowa ma priorytetowe znaczenie dla projektu, a część opisowa jest tylko uzupełniająca i pomocnicza. Taka internacjonalna symbolika oznaczeń budowlanych pozwala na realizację określonego projektu w dowolnym kraju świata, niezależnie od obowiązującego w nim języka. Nie ma tutaj miejsca na precyzowanie znaków towarowych, nazw materiałów oraz wskazywanie wprost ich producentów.

Prowadząc dalsze analizy zgodności realizacji z projektem (abstrahując na tym etapie, o jaki projekt chodzi) lub szeroko pojętą dokumentacją projektową oraz dopuszczalności lub wykluczenia określonych działań kierownika budowy, należy mieć na względzie postanowienia zawarte w treści art. 57 ust. 2 ustawy prawo budowlane, a mianowicie:

„W razie zmian nieodstępujących w sposób istotny od zatwierdzonego projektu lub warunków pozwolenia na budowę, dokonanych podczas wykonywania robót, do zawiadomienia, o którym mowa w ust. 1, należy dołączyć kopie rysunków wchodzących w skład zatwierdzonego projektu budowlanego, z naniesionymi zmianami, a w razie potrzeby także uzupełniający opis.  W takim przypadku oświadczenie, o którym mowa w ust. 1 pkt 2 lit. a, powinno być potwierdzone przez projektanta i inspektora nadzoru inwestorskiego, jeżeli został ustanowiony.”

Z powyższego widać jednoznacznie, że w świetle ustawy Prawo Budowlane nie istnieje „projekt wykonawczy”, jedynym obowiązującym i wymaganym projektem jest zatwierdzony Projekt Budowlany, sporządzony w zakresie wynikającym z opisanych wyżej postanowień art. 34 ust. 2 oraz ust. 6 ustawy.

Należy podkreślić, że zgodnie z art. 33 ust. 2.1 ustawy prawo budowlane, projekt budowlany powinien być sporządzony co najmniej w czterech jednobrzmiących trwale spiętych oryginalnych egzemplarzach papierowych, z czego po zatwierdzeniu 1 egzemplarz znajduje się w archiwum organu zatwierdzającego, drugi u Powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego, a dwa otrzymuje inwestor. Zarówno inwestor, jak i wspomniane organy zobowiązane są do przechowywania projektu budowlanego do końca istnienia obiektu i nie występuje tutaj żaden okres „archiwizacji”. To jest podstawowy dokument pozwalający na każdą decyzję w niedającej się sprecyzować przyszłości np. o przebudowie, rozbudowie czy nadbudowie obiektu i jego zawartość musi takie decyzje umożliwiać.

Projekt wykonawczy

Jak już dowiedziono, w świetle ustawy PB nie istnieje dokumentacja określana jako „projekt wykonawczy”. Wprowadzane przez samych inżynierów zamieszanie w formułowaniu tez o rzekomej niezbędności „projektów wykonawczych” do rozpoczęcia lub wykonania robót budowlanych, rodzi późniejsze spory uczestników procesu inwestycyjnego w kwestii „wyjaśniania zgodności wykonania z dokumentacją projektową wykonawczą”, których to sporów byłem świadkiem wielokrotnie, także w postępowaniach procesowych.

Skoro wyżej wyjaśniono, że dla wykonania kompletnego i bezpiecznego w użytkowaniu obiektu powinien być wystarczający prawidłowo sporządzony projekt budowlany zgodny z wymaganiami ustawy prawo budowlane i przepisami wykonawczymi do niej, należy sobie wyjaśnić definicję i przeznaczenie używanego sformułowania „dokumentacja projektowa wykonawcza” lub krócej „projekt wykonawczy”.

Zostało ono określone w rozporządzeniu ministra infrastruktury z dnia 2 września 2004 r ”w sprawie szczegółowego zakresu i formy dokumentacji projektowej, specyfikacji technicznych wykonania i odbioru robót budowlanych oraz programu funkcjonalno-użytkowego.” Rozporządzenie to wydane zostało na podstawie dyspozycji określonej w art. 31 ust. 4 ustawy prawo zamówień publicznych, co oznacza, że zastosowanie ma do inwestycji realizowanych ze środków publicznych oraz inwestorów i wykonawców uczestniczących w takich inwestycjach. W takim razie całkowicie nie występuje w inwestycjach prywatnych, niezależnie od ich rodzaju, zakresu i gabarytów powierzchniowo-kubaturowych oraz stopnia skomplikowania.

Zgodnie z treścią § 5. 1. Rozporządzenia, „projekty wykonawcze powinny uzupełniać i uszczegóławiać projekt budowlany w zakresie i stopniu dokładności niezbędnym do sporządzenia przedmiaru robót, kosztorysu inwestorskiego, przygotowania oferty przez wykonawcę i realizacji robót budowlanych.”

Nadto według ust. 2 projekty wykonawcze zawierają rysunki wraz z wyjaśnieniami opisowymi, które dotyczą części obiektu, rozwiązań budowlano-konstrukcyjnych i materiałowych, detali architektonicznych oraz urządzeń budowlanych, instalacji i wyposażenia technicznego, „których odzwierciedlenie na rysunkach projektu budowlanego nie jest wystarczające dla potrzeb, o których mowa w ust. 1.”

Według tych zasad, powielanie w projekcie wykonawczym treści i rozstrzygnięć projektu budowlanego, jest zbyteczne i prowadzące wyłącznie do chaosu dokumentacyjnego poprzez opracowania nic nie wnoszące do procesu inwestycyjnego. Z jednej strony wskazujemy na tendencję rządzących do stałego poszerzania wymagań i nadmiernej rozbudowy „papierologii” oraz rozrastania się projektów, a z drugiej strony sami uczestnicy procesu inwestycyjnego tworzą zbędne opracowania, mające dowieść ich niezbędności lub co gorsza uzasadnić ogrom nakładów pracy i tym samym adekwatności wynagrodzenia. Większość z nas widziała projekty bardzo nawet skomplikowanych budynków sprzed 100 i więcej lat sporządzone odręcznie na kilku stronach sztywnego kartonu. Na bazie takich projektów wybudowane budynki przetrwały pokolenia. Obecnie spotykamy sytuacje, w których najprostszy obiekt budowlany posiada wielotomowe kilkudziesięciostronicowe opracowania zamiast kilku naprawdę koniecznych i wystarczających.

Kanonem we wszelkich dziedzinach inżynierskich, projektowania i wymiarowania jest i powinna być „zasada jednokrotności wymiaru”. Wprost zawarta jest w treści PN-ISO 129 „Wymiarowanie. Zasady ogólne. Definicje. Metody wykonania i oznaczania specjalne”, pkt. 3.2.2. „Każdy element należy wymiarować na rysunku tylko jeden raz.” Dalej wskazuje się, że nie należy podawać więcej wymiarów niż jest to niezbędne do określenia części lub wyrobu gotowego i żaden element nie powinien być określany więcej niż jednym wymiarem w jednym kierunku. Wszystkie te zasady, mają eliminować ryzyko, że powielanie tych samych informacji w projekcie mogłoby spowodować ostateczną ich odmienność (skorygowanie w trakcie projektowania jednego wymiaru i pominięcie poprawki w innym miejscu, może spowodować błąd). Według obowiązującej projektanta zasady „jednokrotności wymiaru” niewłaściwe jest powielanie tych samych informacji i rysunków w różnych częściach dokumentacji lub projektów, utrudnia bowiem ich prawidłowe odczytanie i zrozumienie. Rysunek lub opis, który nic nie uszczegóławia w stosunku do projektu budowlanego, nie powinien się w projekcie wykonawczym w ogóle znaleźć.

Nadto, skoro rozporządzenie dotyczy ustawy prawo zamówień publicznych, nieznajdującej zastosowania w realizacji inwestycji prywatnych, to dokumentacja projektowa, której elementem jest projekt wykonawczy, wprost nie stanowi elementu wymaganego jakimkolwiek przepisem techniczno-budowlanym. W świetle obowiązującego prawa ma istotne znaczenie wyłącznie dla prawidłowości ustalenia wynagrodzenia wykonawcy i rozliczeń stron inwestycji finansowanych ze środków publicznych, lecz całkowicie bez znaczenia dla decyzji administracyjnych, w tym dla uzyskania pozwolenia na budowę lub pozwolenia na użytkowanie.

Ustawa prawo budowalne opisuje zasady i konsekwencje realizacji robót budowalnych z odstępstwami od zatwierdzonego projektu budowlanego, dzieląc je na istotne i nieistotne oraz wpływ takich odstępstw na decyzje o pozwoleniu na budowę oraz późniejszego zakończenia inwestycji i procedurze przystępowania do użytkowania obiektu. Nie wymaga się żadnych postępowań formalno-prawnych w przypadku odstępstw od projektu wykonawczego, albowiem nie zostały takowe opisane ani w ustawie prawo zamówień publicznych, jako dyspozycji dla rozporządzenia o dokumentacji projektowej, ani w ustawie prawo budowlane całkowicie ignorującej projekt wykonawczy.

Projekt wykonawczy identycznie, jak: projekty warsztatowe, projekty robocze, instrukcje, projekty montażowe (schematy i rysunki z DTR producentów) mogą i powinny pojawiać się w procesie budowy, lecz stanowią elementy pomocnicze dookreślające niektóre rozwiązania lub doprecyzowujące określone profile, kształty, połączenia. Z tego powodu prawo nie rozstrzyga, kto ma być autorem tych uzupełniających projektów i opracowań. Mogą i bardzo często są one sporządzane przez wykonawcę, dostawcę, producenta i przedstawiane inwestorowi lub projektantowi inwestycji do akceptacji.

Dlatego też nie stawia się żadnych prawnych wymagań dla osób sporządzających projekty wykonawcze, stanowiących np. projekty warsztatowe, projekty technologiczne, projekty montażu, projekty aranżacji i wystroju wnętrz, projekty kolorystyki, projekty detali architektonicznych, projekty architektury krajobrazu itp. Projekt budowlany musi rozwiązać w całości konstrukcję np. ścian, słupów, podciągów, nadproży, wieńców, stropów, itp. Na tej podstawie można zrealizować obiekt gotowy do bezpiecznego zasiedlenia. Jednakże inwestor może oczekiwać np. ozdobnego wykonania podstaw i zwieńczenia głowic słupów, doboru określonych ornamentów elewacyjnych lub okiennych, specyfiki faset, złożonego układu okładzin posadzkowych lub ściennych, bordiur lub portali, zdobień balustrad lub licowań, itd. Wszystkie te elementy nie mają żadnego znaczenia konstrukcyjnego i wpływu na bezpieczeństwo wykonania i użytkowania obiektu budowlanego, mają jednak zasadnicze znaczenie dla jej estetyki i kosztów realizacji inwestycji. Dlatego tak szczególne wymagania inwestora winny znaleźć się w projekcie wykonawczym i dlatego są ważne z punktu widzenia strony finansującej inwestycję i z pozycji prawa zamówień publicznych.

Większość z nich sporządzana jest przez osoby posiadające określone umiejętności artystyczne lub techniczne specyficzne dla określonego produktu lecz nie posiadające i nie zobowiązanych do posiadania żadnych uprawnień opisanych w treści art. 14 ust. 1 ustawy prawo budowlane. Za wystarczające uznaje się kwalifikacje wiedzy i doświadczenia, nabyte najczęściej w formie pracy zawodowej w dziedzinie objętej projektem wykonawczym, kursów doskonalących i szkoleń, bądź też w formie studiów kierunkowych pozabudowlanych. Całkowicie nieuprawniona, żeby nie powiedzieć pozbawiona podstaw prawnych jest więc, lansowana przez niektóre biura projektów, teza o ograniczonej formie projektu budowlanego, na rzecz nadrzędności projektu wykonawczego, jako podstawy realizacji inwestycji.

03.03.2019  r.